Tình cảm gia đình là một đề tài quan trọng của văn học Việt Nam thời kỳ kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Viết về đề tài này, đã có những tác phẩm ca ngợi tình mẫu tử, tình phụ tử thiêng liêng. Và nhà thơ Bằng Việt đã góp phần làm phong phú chủ đề bằng tình mẫu tử sâu nặng trong bài thơ “Bếp lửa”.

Bài thơ ra đời năm 1963, lúc đó nhà thơ đang học tập và sinh sống tại Liên Xô. Trong nước, cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của dân tộc đang dần đi vào giai đoạn khó khăn. Nhớ về Tổ quốc những ngày ấy, Bằng Việt gửi tất cả tình yêu thương, nỗi nhớ về người bà cần cù, chịu thương chịu khó giấu kín tình yêu thương.

Bài thơ có tên là “Bếp lửa” nhưng dễ dàng nhận thấy hình ảnh gợi mở ấy được khơi nguồn từ người bà. Nói cách khác, ngọn lửa trong kí ức nhà thơ được thắp lên từ đôi bàn tay của bà: sáng, chiều, tối bà nhóm lửa thổi cơm, nấu cơm, một mình nuôi đàn cháu khôn lớn. Chính vì vậy, hình ảnh bếp lửa bập bùng trong bài thơ càng làm cho hình ảnh thiêng liêng ấy gắn bó mật thiết với hình ảnh bà. Nghĩ đến cô ấy là nhớ đến ngọn lửa và nhớ đến ngọn lửa là nhớ đến cô ấy. “Lò sưởi” là một bài hát ấm áp và cảm động về tình bà cháu.

Đoạn thơ mở đầu bằng những hình ảnh thơ đầy ám ảnh;

“Bếp ấp sương mai

Một căn bếp ấm áp và ấm cúng

Tôi tiếc cho cô ấy biết bao nhiêu nắng mưa”.

Ngọn lửa “chờ sương mai” là ngọn lửa thực trong lòng ngọn lửa được nhen nhóm trong mồi sớm mai. Và ngọn lửa “ngọt ngào” chính là ngọn lửa yêu thương mà bà dành cho đứa cháu của mình. Bởi vậy, nhắc đến bếp lửa là nhắc đến bà với bao niềm thương nhớ: “Thương em biết mấy nắng mưa”. nắng mưa đó là gì?

Đó là một cuộc sống đầy vất vả, không chỉ nuôi con mà còn nuôi cả con cháu:

“Đó là một năm đói

Bố cưỡi một cỗ xe khô với một con ngựa gầy.”

Nhà thơ nhớ lại những năm tháng đói kém khủng khiếp 1945. Ngày ấy đã đến khi người cha trẻ phải “làm khô ngựa gầy” mà không đủ ăn. Tuy nhiên, bà đã già yếu và một mình nuôi dạy các cháu. Cái đói, cái chết rình rập nhưng mẹ vẫn dành tất cả tình thương để mang đến cho em những bữa ăn vất vả:

“Khi tôi bốn tuổi, tôi đã quen với mùi khói

Khói phủ kín mắt tôi

Nghĩ lại đến giờ sống mũi vẫn cay cay”.

Cùng với hình ảnh bếp lửa còn có âm thanh tha thiết gắn liền với người bà: tiếng tu hú:

“Tiếng tu hú tha thiết làm sao”

“Uuu, đừng đến ở với bà.

Không ngừng kêu tiền trên những cánh đồng xa”.

Tiếng tu hú thường gợi cả cánh đồng lúa chín vàng ươm. Nhưng những năm tháng ấy, tiếng hú thê lương là tiếng kêu, tiếng than cho sự mất mát, đói nghèo. Được bà yêu thương và che chở, người cháu xúc động mời đàn chim “đến ở với bà”. Vì vậy, đối với tôi, cô ấy đã trở thành một biểu tượng của sự chăm sóc và bảo vệ tuyệt vời.

Cực đoan kết thúc khi:

“Giặc đốt làng, đốt phá, thiêu rụi”

Làng ở bốn phía đã trở lại trong lỗi lầm.”

Nhưng ngay cả – ngay cả khi đó, khi mọi thứ đã trở thành hoang tàn, đổ nát và cuộc sống đã bị hủy hoại, thì trong cô vẫn còn những tia sáng của tình yêu:

“Sớm chiều thắp lên ngọn lửa

Ngọn lửa trong tim luôn sẵn sàng

Ngọn lửa chất chứa niềm tin bền bỉ.”

Trong lúc thăng trầm, lòng bà vẫn như ngọn lửa, vẫn cháy trong căn bếp nhỏ “chứa niềm tin bền bỉ” vào cuộc sống. Nuôi anh ăn học, bà cũng “dạy anh lao động, lo cho anh ăn học”, không muốn để cái đói, cái nghèo lấn át đời sống văn hóa, tinh thần của anh. Đó là một suy nghĩ cực kỳ tiến bộ hiếm thấy ở những người ở độ tuổi của cô. Điều đặc biệt là bà đã âm thầm chấp nhận gian khổ, chịu đựng gian khổ một mình, không muốn những vất vả của mình làm con cháu phải lo lắng:

“Bố đang ở chiến khu, bố còn có việc phải làm

Anh viết thư đừng nói với em chuyện này được không?

Cứ cho là nhà cửa yên ấm đi”.

Hình ảnh chị hiện lên không chỉ ấm áp yêu thương mà còn đầy hào hùng, vị tha, hi sinh. Phải chăng đó là tấm lòng muôn thuở của những người bà, người mẹ trên mảnh đất Việt Nam này?

Xuyên suốt những phần đầu của bài thơ, nhà thơ đã kể và bày tỏ niềm cảm thông, ngợi ca, biết ơn đối với công lao của bà. Và ở đây, anh đã tổng kết được sự kỳ lạ, thiêng liêng của hình ảnh bếp lửa và cũng là của chị:

“Nỗi ám ảnh đời cô biết bao nhiêu nắng mưa

Mấy chục năm rảnh đến giờ

Cô vẫn có thói quen dậy sớm

Nhóm lò sưởi ấm áp và ấm cúng

Nhóm yêu khoai lang

Xôi mới nổi nhóm chia vui

Nhóm đánh thức cả những cảm xúc của tuổi thơ

Ôi lạ lùng và thiêng liêng! Bếp lửa!”

Thấm thoắt đã mười năm trôi qua, “niềm tin bền bỉ” của chị chưa bao giờ bị dập tắt, để đến bây giờ “chị vẫn giữ thói quen dậy sớm”. Cô tiếp tục thắp lên ngọn lửa của yêu thương, của sự sẻ chia ấm áp, của bầu trời tuổi thơ tươi đẹp trong em v.v… Ngọn lửa ấy thắp lên hay chính bàn tay cô đã vun đắp? Toàn là những miền xa lạ, thiêng liêng chưa ai đặt tên. Nhà thơ chỉ biết thốt lên một tiếng “Ôi!” tràn đầy cảm xúc.

Tình cảm của cô ấy đã theo tôi đến hết cuộc đời. Hiện tại:

“Bây giờ anh đã đi xa.

Có một làn khói của một trăm tàu

Lửa cháy trăm nhà, niềm vui trăm phương

Nhưng đừng bao giờ quên nhắc nhở

Bạn sẽ thiết lập nhà bếp vào ngày mai?…

Lời nhắc đó là cái tôi mang về từ bếp lửa của bà ngoại. Ngọn lửa ấy luôn cháy trong tim tôi. “Ngồi chơi”, “ngậm ngùi” mà dai dẳng, dai dẳng dù “khói trăm tàu, lửa trăm nhà, niềm vui trăm hướng” vẫn không thể làm nó phai nhạt, mờ mịt.

Tình bà cháu trong “Bếp lửa” của Bằng Việt là một tình cảm cảm động và thiêng liêng. Bà đã dành cho những đứa cháu của mình những hy sinh thầm lặng của sự sống mong manh còn sót lại. Mẹ là mái ấm che chở, chở che cho tuổi thơ khờ dại, yếu đuối của tôi trước những mất mát, đau thương của cuộc đời. Và cháu ơi, những năm tháng cháu đi trong đời là những năm tháng cháu nhớ về bà với niềm tin yêu và lòng biết ơn sâu sắc. Ngọn lửa cô truyền cho tôi được giữ nguyên vẹn để nó trở thành ngọn lửa bất diệt và bất diệt.

Nội dung tư tưởng của “Bếp lửa” được thể hiện sâu sắc hơn nhờ những hình ảnh thơ sinh động, giàu sức gợi: “bếp lửa bập bùng trong sương sớm”, “ngọn lửa ấm nồng” v.v… chính là “nhóm” ám chỉ được sử dụng cụ thể ở cuối bài thơ. Nhưng quan trọng hơn cả là tình cảm chân thành và tình yêu thương vô bờ bến của nhà thơ đối với người bà kính yêu của mình.

Đọc và cảm nhận tình yêu thương chứa đựng trong bài thơ Bếp, người đọc thấy yêu hơn, thấy tròn đầy hơn ngọn lửa trong nhà và những người thân yêu mà ta có trên đời.