Lịch sử văn học nghệ thuật đã ghi nhận nhiều “tình bạn cao cả và cảm động”. Vẫn còn đó như một giai thoại đẹp và sâu sắc về hai người bạn thân: Bá Nha, Tử Kỳ. Bá Nha nói rằng trên đời chỉ có Tử Kỳ là người duy nhất hiểu được tiếng đàn của mình. Tử Kỳ chết, Bá Nha treo cổ trước mộ, vô cùng thất vọng thề không bao giờ chơi bời nữa. Tâm trạng của Nguyễn Khuyến khi hay tin Dương Khuê mất giống hệt tâm trạng của một lão Bá Nha khi mất Tử Kỳ, tâm trạng đó được thể hiện rất rõ trong bài Khóc Dương Khuê.

Bao trùm cả bài thơ là tâm trạng bàng hoàng, mệt mỏi, nhớ nhung, thương tiếc đối với người đã khuất. Ngoài ra ta còn thấy được tâm trạng buồn, cô đơn của nhà văn khi bạn không còn nữa. Tâm trạng bàng hoàng, xót xa ấy được thể hiện trong câu mở đầu của bài thơ:

“Chú Dương, hết rồi.

Nước trong mây làm tôi buồn”.

Trong thơ có nhiều cách thể hiện sự ra đi, thể hiện cái chết. Khi anh nói thẳng: “Anh Thanh! Anh chết thật à?” (Tố Hữu), có lúc dùng hình ảnh: “Giữa xuân cành Thiên Lương chợt gãy” (Nguyễn Du), có lúc nói: “Chờ trời đến bao giờ” (Song Đào), có lúc nói: “Cái trạng tử “chúa cũng băng hà”…v.v.. trong bài thơ này để mừng người bạn đột ngột qua đời. Nguyễn Khuyến dùng bốn chữ “dừng, dừng”. tiếng kêu cảm thán, nghẹn ngào. Hơn nửa, lặp lại từ “dừng lại”, cảm xúc và tâm trạng của ông được nhân lên gấp đôi: hai lần bất ngờ, hai lần bất ngờ, hai lần ân hận về điều tồi tệ vừa xảy ra.. Dễ hiểu vì sao ông không viết: “Bác Dương mất rồi” hay “Bác Dương đã mất rồi”…v.v… Câu thơ thứ hai chỉ là sự cụ thể hóa tâm trạng trên: một nỗi buồn man mác bao trùm vạn vật, từ nước non, cỏ cây, mây trời đến lòng người. giây phút bàng hoàng và đau đớn, có nỗi nhớ bạn cũ, đồng thời là những kỷ niệm của tình bạn mấy chục năm xuất hiện với tất cả. Nhà thơ dành hai mươi dòng cho quá khứ. Đọc nhiều lần câu thơ ấy, chúng ta thấy hai chữ: “Cùng nhau”; “Thỉnh thoảng”; “đôi khi” được lặp lại:

“Vẫn còn sớm khi chúng ta ở bên nhau”

“Đi chơi xa vạn dặm cũng có lúc”

“Đôi bàn soạn câu đối”

“Có thời rượu ngon cùng nhau uống”

“Thỉnh thoảng tôi thường leo cầu thang”…

Ta có cảm tưởng như hai người là một, luôn bên nhau, cùng chung sở thích, gắn bó keo sơn như Kim – Kiều, đoàn viên trong ngày hội ngộ:

“Khi chén rượu khi ván cờ

Khi ngắm hoa nở chờ trăng lên”

(Truyện Kiến – Nguyễn Du”)

Sự gắn bó keo sơn của hai người bạn với hàng loạt kỉ niệm ấy càng làm tăng thêm tính chất bất chợt và tâm trạng xót xa của nhà thơ đối với người đã khuất:

“Ngươi vội vàng như vậy trở về làm gì?

Tự dưng tôi rụng rời tay chân”.

Hai từ sao mà diễn tả được một tâm trạng băn khoăn, day dứt, ngỡ ngàng, không hiểu, không tin vào sự thật đau đớn ấy. Nhưng sự thật vẫn là sự thật. Người ra đi đã không còn nữa. Nỗi đau để lại cho người sống gánh chịu. Trong giây phút ấy, Nguyễn Khuyến như trách móc người đã khuất:

“Ai không biết rằng cuộc sống là nhàm chán?

Tôi đã vội vàng để lên đỉnh”

Trong cuộc sống, có lúc người ta oán trời trách người, có lúc mang nặng lòng thương, trách người. Nguyễn Khuyến trách Dương Khuê vì hai người quá trọng tình nghĩa, vì nặng tình nghĩa nặng. Nghe lời quở trách thấy người đi, người ở rất ân nghĩa, trung thành. Trách rằng: sao sinh ra đời, sướng khổ cùng nhau, nay em vội về chốn bồng lai, trốn tiên để lòng này phải đau đớn, bơ vơ, cô đơn trống vắng. Toàn bộ phần kết của bài thơ là tâm trạng đó. Cảm giác cô đơn, trống vắng được nhà thơ thể hiện rất thành công:

“Rượu ngon không có bạn hiền

Không mua, không có tiền, không mua.”

Một câu thơ lục bát, năm chữ “không” lặp đi lặp lại tạo nên một khoảng trống vô tận; một khoảng trống tinh thần mà chủ nghĩa duy vật không lấp đầy được. Bốn câu thơ tiếp tục làm rõ cảm giác cô đơn, trống vắng, cảm giác mọi thứ trở nên vô nghĩa khi bạn không còn nữa:

“Câu thơ ngẫm nghĩ chẳng viết

Viết cho ai, ai biết thì cho

Chiếc giường kia hờ hững

Đàn hạc kia cũng chết lặng trước tiếng đàn.”

Tất cả những nỗi lòng, tâm trạng trên ở nhà thơ đều rất chân thật, không giả tạo, không gượng ép. Cả bài thơ là tiếng khóc buồn thăm bạn. Có thể mượn câu thơ sau của Hoàng Lộc để diễn tả nỗi niềm của Nguyễn Khuyến dành cho Dương Khuê:

“Khóc tôi không có nước mắt

Mà lòng đau như cắt”

(Thăm bạn)

Hai câu kết bài “Khóc Dương Khuê” nghe như vô tình nhưng thực chất chứa đựng nỗi đau rất chân thành:

“Tuổi già nước mắt như sương

Hơi gượng lấy hai hàng chứa chan”

Tâm trạng đau đớn, buồn tủi, cô đơn của Nguyễn Khuyến qua bài Khóc Dương Khuê chính là tình cảm chân thành, sâu nặng của cố nhân với người bạn đã khuất. Tâm trạng ấy còn được nhân lên khi Nguyễn Khuyến phải sống giữa một xã hội nhố nhăng, nhiều bất công. Anh hiểu rất rõ, thấy rất rõ và nhận ra mọi điều đúng sai, nhưng không biết nói với ai: “Biết cho ai, biết cho ai”. Tâm trạng này phải chăng là tâm trạng tiêu biểu của tầng lớp trí thức, sĩ phu yêu nước lưu lạc đầu thế kỉ (Bài thơ làm năm 1902).

Cũng như Tú Xương, nói đến Nguyễn Khuyến, người ta thường nghĩ đến một nhà thơ trào phúng luôn ném những tiếng cười chua chát, phẫn uất vào xã hội nửa Tây nửa Tây xưa kia. Nhưng rõ ràng, bên cạnh một Nguyễn Khuyến luôn cười cay đắng, mỉa mai, còn có một Nguyễn Khuyến rất mực nghĩa tình, một Nguyễn Khuyến lặng lẽ khóc thương nước, thương dân, thương bạn. Đúng như nhà thơ Chế Lan Viên đã từng nhận xét: “Tiếng khóc Yên Đổ không giấu được”. Bài thơ Khóc Dương Khuê là một bằng chứng hùng hồn, tiêu biểu cho tâm trạng, nỗi lòng nặng trĩu của nhà thơ Nguyễn Khuyến.