Thế nào là yêu nước? Thế nào là nhà thơ yêu nước? Trong trường kỳ lịch sử, nhiều khi những câu hỏi ấy được đặt ra tưởng chừng đơn giản, nhưng cũng có lúc khó trả lời trọn vẹn. Câu hỏi đó cũng đã được đặt ra với nhà thơ Nguyễn Khuyến (1835-1909) ở thời đại chúng ta. Và nhà thơ Xuân Diệu trả lời:

“Nguyễn Khuyến tuy không cầm gươm chiến đấu dưới ngọn cờ phản nghĩa Cần Vương nhưng vẫn xứng đáng được xếp vào hàng chí sĩ yêu nước”.

Nguyễn Khuyến sinh ra và lớn lên đúng vào thời kỳ bi tráng nhất của lịch sử dân tộc: Giặc Pháp xâm lược nước ta (1858), nhà Nguyễn đầu hàng, cam chịu làm nô lệ; phong trào yêu nước chống Pháp nổi lên mạnh mẽ ngay từ đầu; sau khi bị chiếu Cần Vương nổ tung; nhiều tấm gương hy sinh sáng ngời cho nền độc lập của nước nhà. Trong bối cảnh lịch sử ấy, nhiều người thắc mắc: Tại sao Nguyễn Khuyến không trở thành một Thủ khoa Huân? Trương Định, Phan Tòng? Nguyễn Trung Trực hay một Phan Đình Phùng, Hoàng Hoa Thám? Tại sao ông không có mặt trong hàng ngũ nghĩa quân Cần Vương kháng Pháp? Câu hỏi đó hơi gay gắt đối với nhà thơ Nguyễn Khuyến. Vì ông đã trót làm quan với triều đình nhà Nguyễn đến chức Bố Chánh. Và mặc dù cuối đời ông kiên quyết từ chối sự dụ dỗ của thực dân, về quê dạy học, sống thanh bạch… Nhưng đúng là ông “không gươm đánh cờ Cần Vương”. nổi loạn”. Đó là sự thật lịch sử, tuy nhiên sẽ là vội vàng khi kết luận Nguyễn Khuyến không phải là một nhà yêu nước, không phải là một nhà thơ yêu nước.

Không, Nguyễn Khuyến “xứng đáng được xếp vào hàng những nhà thơ yêu nước”. Như chúng ta đã biết, mặc dù Nguyễn Khuyến chưa phải là nghĩa sĩ Cần Vương ra trận đánh giặc, nhưng đọc thơ ông, ta thấy được trái tim nhà thơ thật thiết tha với quê hương, một con người luôn trăn trở, những vấn vương, nỗi đau, sự thất vọng – bức xúc trước một xã hội đầy rẫy những phiền nhiễu. Không ra trận, anh làm thơ, ném một nụ cười mỉa mai cay đắng vào cái xã hội nửa Tây nửa giàu đó. Không yêu nước, không gắn bó với hương, với nước; Tâm hồn ông sao mà rung động, hòa nhập với cảnh vật thôn quê đến thế. Một trời thu “xanh mấy tầng cao” (Thu vịnh), vầng trăng ló trên mặt nước óng ánh, Nếu ở đời. Việc Nguyễn Khuyến bất hợp tác với kẻ thù là một bằng chứng, chứng tỏ ông là một nhà yêu nước, trong thơ văn, lòng yêu nước của nhà thơ được thể hiện rõ nét trong tiếng cười mỉa mai sâu cay đối với hiện thực xã hội đầy rẫy. cành oan, trái phải. Trước hết ta thấy Người đả kích bọn thực dân đã vơ vét hết tài nguyên của nước ta:

“Rừng xanh núi đỏ ngàn dặm

Nước thánh đầu độc hàng vạn người

Làm rỗng ruột trời và đất

Phá bỏ hàng rào thấp.”

(Hoài cổ)

Người đã vạch trần những trò bịp bợm của bọn thực dân trong ngày Hội nghị Tây Phương và nói lên nỗi nhục của người dân mất nước:

“Khen ai vẽ đẹp quá

Vui bao nhiêu thì xấu hổ bấy nhiêu”.

Ông châm biếm bọn tiến sĩ giấy, bọn quan lại chỉ là bù nhìn, bù nhìn trong tay thực dân:

“Vượt qua ô xanh ngồi ngoan

Bức tường mà đồ thật biến thành đồ chơi”

Đôi khi, anh mượn lời vợ hát chèo và ném vào mặt những người bán hàng nước những lời miệt thị:

“Vua chèo có chuyện gì vậy?

Quân đóng có khác gì thằng hề đâu”.

Nếu như Tú Xương đã đặt “mông bà” lên trên “đầu người tử tế”.

“Trên ghế, cô chủ ngồi chổng mông

Trong sân, anh ấy khoa tay múa chân đầu rồng.”

Thì Nguyễn Khuyến còn ngang ngược hơn, ông đặt mảnh váy của các cô gái điếm Tây ngang hàng với lá cờ tam tài của thực dân:

“Ba lá cờ vuông phấp phới dọc

Hình ảnh váy sắn kẻ ngang”

(Nhận Tây)

Bên cạnh những vần thơ trào phúng sâu sắc ấy, ta còn thấy những tình cảm yêu nước thầm kín của Nguyễn Khuyến thấp thoáng trong nhiều vần thơ, khi ông mượn tiếng cuốc để tâm sự:

“Có tiếc xuân đứng gọi không?

Hay nhớ nước còn mơ”

Khi đó, ông khoe đá trong hòn non bộ để tỏ thái độ:

“Ông đang đứng để làm gì, thưa ông?

Trơ như đá, cứng rắn như đồng

Ngày đêm lo cho ai

Nước đầy rồi biết không?”

Tóm lại, thơ Nguyễn Khuyến dù là thơ phong cảnh hay trào phúng, tự trào hay giễu nhại thì đó cũng là thơ của một con người nặng lòng yêu nước. Ngay cả những bài như “Khóc Dương Khuê”, theo một cách nào đó, cũng là tiếng nói của một kẻ cô đơn trước thời đại.

Dân tộc ta có truyền thống yêu nước lâu đời và sâu sắc. Chúng ta cảm ơn những người yêu nước, khi giặc đến đã cầm súng gươm lên chiến đấu…

Nhưng chúng ta cũng vô cùng trân trọng và ghi nhận những tâm hồn cao đẹp, nặng lòng, nghĩa tình với đất nước, quê hương qua những trang thơ. Nguyễn Khuyến là một tâm hồn như vậy.