Khi phát xít Nhật đầu hàng Đồng minh, nhân dân cả nước ta đã vùng lên giành chính quyền, lập nên nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Ngày 19-8-1945, Hà Nội giành chính quyền về tay nhân dân. Ngày 26-8-1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh từ Chiến khu cách mạng Việt Bắc về Hà Nội, tại số nhà 48 phố Hàng Ngang, Người soạn thảo Tuyên ngôn Độc lập. Ngày 2-9-1945, tại Quảng trường Ba Đình, Hà Nội, Người thay mặt Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đọc bản Tuyên ngôn Độc lập trước hàng vạn đồng bào.

Tuyên ngôn Độc lập là văn kiện có giá trị lịch sử to lớn: tuyên bố chấm dứt chế độ thực dân, phong kiến ​​ở nước ta, mở ra kỷ nguyên mới cho đất nước: kỷ nguyên Độc lập, Tự do và Chủ nghĩa xã hội. Tuyên ngôn Độc lập là một bài văn ngắn gọn, súc tích, lập luận chặt chẽ, hàm súc, hùng hồn và giàu sức thuyết phục.

Tuyên ngôn Độc lập được công bố trong một hoàn cảnh lịch sử đặc biệt: nhân dân ta vừa tiến hành tổng khởi nghĩa giành chính quyền, lập nên nước Việt Nam mới, nhưng bọn đế quốc, thực dân đang ráo riết chống phá. âm mưu chiếm lại nước ta. Họ núp sau lưng quân Đồng minh và tước vũ khí của quân Nhật: từ phía Bắc tiến vào là quân Quốc Dân Đảng, sau lưng là đế quốc Mỹ; Tiến vào từ phía nam là quân đội Anh, phía sau là quân đội Pháp. Thực dân Pháp trắng trợn tuyên bố: Đông Dương là đất “bảo hộ” của Pháp bị Nhật xâm lược, nay Nhật đã đầu hàng nên Đông Dương đương nhiên phải thuộc Pháp. Trong bối cảnh đó, Tuyên ngôn Độc lập không chỉ được đọc trước đồng bào, mà còn nói với thế giới, nhất là bọn đế quốc, thực dân bác bỏ luận điệu ấy.

Bản Tuyên ngôn Độc lập của Chủ tịch Hồ Chí Minh ngày 2-9-1945 là sự tiếp nối và nâng tầm lịch sử dân tộc trong thời kỳ mới: không chỉ giải quyết yêu cầu độc lập dân tộc như hai bản Tuyên ngôn. Độc lập trong thời kỳ phong kiến ​​(Văn tế Thiên Chúa thế kỷ XI và Bình Ngô Đại Cáo thế kỷ XV) mà còn giải quyết một yêu cầu rất quan trọng nữa: Dân chủ cho dân. Tuyên ngôn Độc lập ngày 2-9-1945 đã khẳng định một sự thật lịch sử chưa từng có của Cách mạng Việt Nam: “Nhân dân ta đã phá bỏ xiềng xích thực dân gần 100 năm, dựng nước Việt Nam độc lập. .” Như vậy, cũng có nghĩa là ngoài chữ Độc lập, bản Tuyên ngôn đã có thêm chữ Tự do. Đó là tư tưởng lớn, chân lý của thời đại mà sau này Bác Hồ đã đúc kết trong câu nói nổi tiếng: “Không có gì quý hơn Độc lập, Tự do”.

Tuyên ngôn Độc lập thể hiện khát vọng, sức mạnh và quyết tâm giành và giữ vững độc lập, tự do của dân tộc Việt Nam. Đó là bản anh hùng ca của thời đại mới.