Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh là sự kết hợp của hai yếu tố “trữ tình” và “hiện thực”. Lai Tân là một trong những bài thơ thể hiện rõ những yếu tố này. Đó là thành công của Bác Hồ trong việc kết hợp lối viết hiện thực và trào phúng để vẽ nên một bức tranh đương thời về hệ thống xã hội của Tưởng Giới Thạch.

Là người thư ký trung thành của thời đại, Bác Hồ đã khách quan ghi lại những cảnh tượng sau:

Giam giữ trưởng phòng trời đất

Trưởng thôn tham ô tiền

Huyện trưởng đốt bảng quảng cáo

Khác với Tú Xương trong hoàn cảnh tự do có thể thẳng tay tát thẳng vào mặt bọn thống trị bằng những cái tát trời giáng:

Nó rất quan trọng ở phố Hàng Song

Thành là bóng tối, Đốc là lang

Đồng vợ đồng chồng, Cô Ba

Gà trống lạy quan xin chú Hàn

(Rất tốt)

Hồ Chí Minh chỉ có thể dùng ngòi bút của mình để châm biếm một cách mỉa mai và sâu sắc bọn thống trị trong hoàn cảnh tù đày, gông cùm. Từ bên ngoài cho đến tận cùng, các ngóc ngách bên trong của bộ máy cầm quyền của Quốc dân đảng Trung Quốc chứa đầy mâu thuẫn. Tác giả Lai Tân đưa ra ba gương mặt tiêu biểu trong bộ máy chính quyền của Tưởng Giới Thạch: “thủ trưởng”, “tỉnh trưởng”, “quận trưởng”. Vị trí “thủ lĩnh” của họ khá uy nghiêm và quyền lực, nhưng công việc của họ đầy khuất tất và bất công. Khuôn khổ bài thơ rất ngắn, nhưng ba chữ “trưởng” được đặt liền nhau ở ba câu đầu là cách lặp “có chủ ý” của Bác Hồ trong việc xây dựng chân dung điển hình của giai cấp thống trị. Ba câu thơ – mỗi câu là một bức tranh sống động, nóng bỏng, chân thực đến từng chi tiết được vẽ bằng nét bút điềm tĩnh, sắc lạnh. Hình ảnh đầu tiên hiện ra trước mắt mọi người là hình ảnh một “trưởng trại giam chuyên đánh bạc”. Bức tranh thứ hai là hình ảnh “trùm tham ăn tiền của tù nhân”. Cả lý trưởng và lý trưởng đều là những công cụ thực thi pháp luật rất hữu hiệu của một xã hội đầy gian dối và xấu xa. Họ khoác lên mình chiếc áo “công lý” để làm những chuyện “bất trị” một cách đều đặn ngày này qua ngày khác. Chức “trưởng” của họ đã lớn rồi, sự vi phạm của họ còn lớn gấp ngàn lần. Tiếng cười bật ra từ nghịch cảnh ấy. Thoạt nghe nói đến các “thủ trưởng”, các “trưởng” nghĩ rằng những người cầm cân nảy mực phải công bằng, trong sáng, nhưng chúng tôi thực sự bất ngờ khi biết họ cũng chỉ là những con người. gây rối, đàn áp người vì tội tham ô, cờ bạc. Họ mượn danh để đặt cho mình cái quyền thích làm gì thì làm. Đất Lai Tân có một tù trưởng, tù trưởng tưởng như sống một cuộc sống yên bình, nhưng trớ trêu thay, an ninh trật tự lại không được đảm bảo. Họ cũng là những kẻ cầm đầu các tội ác này. Trớ trêu thay, nhà tù là nơi giam giữ tội phạm nhưng cũng là nơi tội phạm có thể hoành hành nhất, điển hình nhất, hơn hết vẫn là tội cờ bạc do giai cấp thống trị cai trị. Phạm nhân cũng là “phạm nhân”. Nghịch cảnh “đánh bạc ngoài quan bắt tội, đánh bạc công khai trong tù” là hiện thực thối nát không thể phủ nhận của nhà tù Tưởng Giới Thạch.

Cấp dưới sống và hành động liều lĩnh, tàn ác như vậy nhưng cấp trên – quận trưởng – vẫn “chắp đèn lo việc”. Mức độ trớ trêu, trớ trêu của tác giả tăng dần. Kích thước các bức sau to và rộng hơn các bức trước. Từ chân dung của một tù trưởng cai quản một phạm vi nhà tù nhỏ đến một cảnh sát trưởng cai quản một lãnh thổ rộng lớn hơn đến một quận trưởng cai quản một khu vực rộng lớn và bao gồm cả quyền hạn của cảnh sát trưởng. Bức tranh thứ ba mở đầu bằng hình ảnh “Ông huyện trưởng đốt quan” với vẻ ngoài kiểu mẫu, gần gũi với “công việc” nhưng thực chất lại là một tên quan liêu, vô trách nhiệm, không biết động tay động chân. Thuộc hạ làm gì, mắc tội gì? Câu thơ phạm luật “nhị tứ lục” là ở một chữ “công”. việc” hay mượn “việc công” để tạo bình phong cho mình “lo việc riêng”, “bật lửa” hút thuốc phiện? chân dung quận trưởng nhằm tương phản và phản ánh mặt tối của bộ máy cai trị Lai Tân (nói riêng), hệ thống chính quyền Tưởng Giới Thạch (nói chung).

Giữa hoàn cảnh đó, bình yên ở đâu? Câu trả lời là: Bình yên vẫn ở nơi Lai Tân này!

Đất trời Lai Tân vẫn bình yên

Câu trả lời quá bất ngờ khiến người đọc ngã ngửa. Đó là nó! Bình luận đi ngược lại tất cả sự mục nát, thối nát của chính quyền Tưởng Giới Thạch đã phơi bày ở trên. Từ lời nhận xét đắt giá đó đã trỗi dậy một lời động viên mạnh mẽ. Tác giả Lai Tân đã đưa ra một kết luận châm biếm, sắc sảo và hùng hồn về xã hội ấy. Cách nói ngược của Bác gây tiếng cười trào phúng. “Trời đất Lai Tân vẫn bình yên”. Đúng rồi! Nhưng chỉ một từ “vẫn” (“y”) cũng đủ là “ngu”. Một cái bĩu môi kéo dài, một cái nhếch mép, một giọng điệu mỉa mai kéo dài bắt đầu bằng từ “còn” đó. Nghệ thuật giơ – đánh mạnh, nâng cao – đánh mạnh được Bác vận dụng rất hiệu quả ở câu thơ cuối bài này đã lay động người đọc nhìn sâu vào xã hội đó để xem xét, đánh giá đúng bản chất của nó. . Như đà điểu thấy nguy, húc đầu vào cát, giai cấp thống trị ở Lai Tân thấy trời đất yên, cho là an. dối trá, trong đó có nhiều sóng gió và nguy hiểm. Nó cũng cho thấy sự ngu ngốc và vô trách nhiệm của họ. Ba bức tranh – ba bức chân dung của ba người đại diện cho giai cấp thống trị của chế độ Tưởng Giới Thạch ghép lại thành một bức tranh lớn – một bức chân dung lớn, hoàn chỉnh về xã hội Quốc dân đảng Trung Quốc. Với “nghệ thuật vẽ những vòng tròn đồng tâm”, tác giả Lai Tân đã vẽ nên một bức tranh sống động và toàn diện hơn về hệ thống xã hội của Tưởng Giới Thạch. Nhà “dột từ nóc xuống” chỉ qua một huyện Lai Tân nhưng bộ mặt thối nát, thối nát của xã hội Tưởng đã phơi bày. Tác giả đã phủ nhận hoàn toàn giai cấp thống trị đó. Sự “loạn lạc” của đất Lai Tân được tô đậm bằng màu xám, màu đen tối của bộ máy quan lại võ lâm vô vị lợi, ác độc, vô trách nhiệm. Và hơn thế, được “trang trí” bằng sự “bình yên” nhưng ai cũng hiểu đất trời Lai Tân “bình yên” đến nhường nào. Đoạn kết bài thơ Hồ Chí Minh vừa giống lối trào phúng truyền thống của các nhà thơ trào phúng Việt Nam như Tú Xương, Nguyễn Công Trứ, Hồ Xuân Hương…, đồng thời phảng phất chất hài phương Tây. Hai chữ Lai Tân dường như không chỉ là một tên huyện đơn thuần, mà nó có tầng nghĩa là một vùng đất mới, tươi sáng và bình yên. Và quả thật, huyện Lai Tân rất thanh bình – yên bình “như thuở nào”. Nhưng “như trước” ở đây có nghĩa là sự trì trệ, sự chậm chạp chưa phát triển thành truyền thống; “như cũ” là không thay đổi, duy trì những điều xấu xa, nhơ nhớp của quá khứ. Hồ Chí Minh trực diện và khách quan đả kích chế độ Tưởng nên sự tố cáo và đả kích rất mạnh mẽ và quyết liệt. Bác đã giáng những đòn liên tiếp và chính xác vào xã hội đó, làm cho nó phải “cuộn lại” trước đòn quyết định mang tên “hòa bình”.

Không chỉ ở Lai Tân, mà trong nhiều bài thơ Nhật ký trong tù khác, Bác Hồ cũng châm biếm sâu sắc xã hội Tưởng Giới Thạch như nhà Tráng Bình, Đỗ, Đỗ Phạm… Đó là những “đòn roi”. Sự châm biếm sâu sắc mà Bác Hồ đã đánh thẳng vào kẻ thù, vạch trần sự phi lý và tàn ác” của chế độ đó khiến “ta cười ra nước mắt”. Tiếng cười châm biếm vừa trữ tình, vừa trí tuệ khiến ta thoải mái, hả hê.

Tôi chợt nhớ ngày xưa Tú Xương cũng có một câu cười mỉa mai như thế:

Xuân Trường Trifu bao nhiêu tuổi?

Nhờ trời, mầm ấy cũng bình yên

(Đùa ông Chính phủ)

Tiếng cười dân tộc đã thấm đẫm trong thơ văn hiện thực trào phúng của Hồ Chí Minh mà càng đọc càng thấm thía. Lai Tân là một bài thơ cũng nằm trong số đó. Nó vừa mang ý nghĩa chân thực, hiện thực vừa mang tính chiến đấu sắc bén; Tố cáo tính mỉa mai cao độ, bài thơ đã giúp ta hiểu thêm về xã hội Tưởng Giới Thạch và hiểu hơn tâm hồn tài hoa của Bác.