Phan Châu Trinh (1872-1926) quê ở Quảng Nam, hiệu là Hy Mã. Ông là một trong những chiến sĩ cách mạng kiệt xuất của nước ta trong ba thập kỷ đầu thế kỷ XX.

Ông đã để lại cho đời nhiều thơ văn yêu nước và cách mạng. Ông là người chiến sĩ tiên phong giương cao ngọn cờ đổi mới… để mở mang dân trí, tự cường dân tộc, chống thực dân và tay sai:

“Ba tấc đao mà gươm súng, nhà giữ tiền

gió trông ghê quá;

Một chiếc lông vừa trống vừa chiêng của nền dân chủ

Làm cho đèn sáng hơn”.

(Văn tế Phan Châu Trinh – Phan Bội Châu)

Bài “Về đạo đức xã hội ở nước ta” là một đoạn trích trong tác phẩm “Đạo đức và luân lý Đông Tây” của Phan Châu Trinh viết năm 1925.

Có thể coi đây là bài bình luận về một vấn đề chính trị – xã hội, một vấn đề lịch sử cấp bách của nhân dân ta lúc bấy giờ.

1. Mở đầu văn bản, cụ Phan nêu vấn đề: “Hoàn toàn không ai biết về xã hội đạo đức chân chính ở nước ta”. Hai từ “hoàn toàn” là cách nói khẳng định của tác giả. Khái niệm “đạo đức xã hội” là nền luân lý, đạo đức của chủ nghĩa xã hội coi trọng sự bình đẳng, ý thức về quyền con người, không chỉ thể hiện mối quan hệ con người trong từng gia đình, từng quốc gia. mà còn là mối quan hệ giữa con người với con người trong cộng đồng xã hội rộng lớn.

Ông Phan nhận xét: “Một chữ bạn bè không thay được một đạo đức xã hội”. Nhưng tư tưởng “bình thiên hạ” của Khổng Mạnh trong câu: “Tề gia, trị quốc, bình thiên hạ” là “lạc đường”. Đã lâu lắm rồi.” Hai chữ “văn võ” trong câu: “Ngày nay kẻ học làm quan cũng nhắc đến hai chữ ấy (hai ngày thiên hạ”) chẳng qua là giễu cợt người trí mà thôi. ”, tỏ thái độ mỉa mai, khinh bỉ bọn đạo đức giả trong xã hội thuộc địa nửa phong kiến.

2. Phần thứ hai, Phan Châu Trinh chứng minh và bình luận về thực trạng luân lý, đạo đức của xã hội ta lúc bấy giờ (thời Pháp thuộc).

Tác giả cho rằng, xã hội đạo đức ở châu Âu rất phổ biến và phát triển. Vì mỗi người dân đều có một “đoàn thể”, có ý thức về nhân quyền, dân chủ, bình đẳng) để đấu tranh chống áp bức, bóc lột, còn đồng bào mình thì “có tai rồi, ai cũng chết!” Nó đáng giá. Tiếc thay đồng bào ta trên đường gặp nạn, gặp kẻ yếu bị kẻ mạnh ức hiếp, qua mù quáng”…

Sống là phải biết bênh vực nhau. Ông cha ta ngày xưa hiểu biết nên có câu tục ngữ: “Đũa không ai bẻ cả”, “Nhiều tay làm nên một bóng”. Tác giả sử dụng phép lập luận tương phản để làm nổi bật hiện tượng đáng buồn của nhân dân ta.

“Bấy giờ người Việt Nam dù ở cơ sở cũng biết đoàn kết, biết công ích, cũng góp gió làm bão, gom cây làm rừng chứ không lẻ loi, bơ vơ, sợ hãi, trơ trơ như ngày nay”.

Tác giả chỉ ra nguyên nhân của sự suy thoái đạo đức xã hội ở nước ta trong ba bốn trăm năm qua chính là học sinh (tầng lớp sĩ phu, trí thức trong xã hội phong kiến, trong chế độ nửa thuộc địa). phong kiến) gây ra: tham quyền, tham lợi, dối trá, xu nịnh, chỉ biết có vua mà không có dân. Họ tham lam, tham địa vị, “muốn cho túi tham mãi đầy, địa vị mãi vững bền nên tìm cách thi hành pháp luật, phá hoại đoàn thể quốc dân”.

Các quan bị tác giả “vạch trần”, bị lên án nặng nề. Họ vô trách nhiệm và coi thường mọi người. Họ đang cố gắng làm giàu. Chúng khao khát những con mồi giàu có. Phan Châu Trinh đã tạo ra những câu cảm thán, sử dụng phép điệp ngữ một cách khéo léo và tăng cấp để lập luận sắc bén, giọng điệu khinh bỉ sâu sắc:

“Dân khổ! Dân ngu! Dân không lợi! Dân hại! Dân càng nô lệ, ngai vàng càng lâu, quan lại càng giàu! Không những thế”, một vị quan viết. nhà có phúc”, ơ, dầu tham, dầu tham, dầu cướp của, dầu lấy thóc của dân mua ruộng vườn, xây nhà cất nhà cũng không ai chê”. Đạo đức suy đồi đến cùng cực, kẻ kiêu căng, kẻ cơ hội đầy rẫy đây đó: “Bên ngoài ca tụng, người nhà dựa hơi mà quan, phú quý chớ đua chen vào hàng quan liêu là được rồi”.

Những quan lại đó là hạng người nào? Hay các nhà Nho “đỗ cử nhân, tiến sĩ”. Hay người phương Tây “đã lên chức thông ngôn, thông ngôn; có khi đầu bếp theo xuất thân chủ cũng thành quan”. Đầu thế kỷ 20, tác giả bài thơ trào phúng viết:

“Người phục vụ, cu li,

Giải thích, ghi lại chi chi chi,

Hết đời làm lính, đầy quan! “

Hai mươi năm sau, Phan Châu Trinh khinh bỉ gọi bọn quan lại đó là “bọn ăn cướp có giấy phép”. Nhóm khách tham ô trong xã hội thực dân nửa phong kiến ​​đã bị lão giáng cho một đòn trí mạng, khiến “quan trông thấy khiếp!

Một thực tế đáng buồn nữa là có không ít người trong xã hội cũng “mắc công sở”. Có thẻ ngà, có Bắc Đẩu Bội Tinh lủng lẳng trước ngực, lấy địa vị làm vinh, chạy đến Cửu phẩm thì trợn mắt há mồm, mổ trâu bò mà ăn cho đỡ đói! Vì thế, nhiều anh, các ông chồng, dân miệt vườn “Hãy lo làm quan, hãy lưng chừng, chạy ngược chạy xuôi, dù có ruộng bán dầu trâu cũng vui, ngồi trên, ăn trước ăn trước, thật hống hách.”

Vì vậy, luân thường đạo lý không thể bị hủy hoại. Người cách mạng cay đắng than thở: “Ôi! Một dân tộc như vậy, làm sao nảy sinh tư tưởng cách mạng trong đầu được! Chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam không có là vì thế”. Những lời cảm thán vừa xót xa, chua xót, vừa cay đắng!

3. Cuối bài, Phan Châu Trinh đưa ra một phương cách chữa căn bệnh “đạo đức xã hội ở nước ta”: phải có một nhóm để truyền bá chủ nghĩa xã hội. Tác giả đã sử dụng phép lập luận xâu chuỗi để làm cho lập luận sắc bén và có sức thuyết phục: “Nay muốn một ngày nước ta được tự do, độc lập thì dân tộc Việt Nam trước phải có đoàn kết. Còn cách nào tốt hơn là truyền bá chủ nghĩa xã hội trong nhân dân Việt Nam”.

Sau hơn tám mươi năm (1925 – 2010) đọc bài “Về đạo đức xã hội ở nước ta”, ai cũng có cảm tưởng như đang dự một buổi diễn thuyết của Phan Châu Trinh vào tháng 11 năm 1925 tại Sài Gòn.

Phong cách lập luận của Phan Châu Trinh rất đặc sắc: lập luận chặt chẽ, lập luận sắc bén, mọi dẫn chứng nêu ra đều xác đáng, thuyết phục. Tác giả đã dùng những lời lẽ, giọng điệu cay độc để châm biếm thực trạng đạo đức, xã hội nước ta lúc bấy giờ. Quan trường bị đòn đau.

Đọc bài văn của Phan Châu Trinh, chúng ta thấy rõ hơn công cuộc xây dựng nền văn hóa mới, con người mới, cuộc sống mới là vô cùng cấp bách và quan trọng. Đạo đức là gốc của con người; Đạo đức là nền tảng của xã hội. Chỉ có phá bỏ những tư tưởng lạc hậu, xây dựng nền nếp, đạo đức xã hội chủ nghĩa thì đất nước mới phát triển, dân giàu, nước mạnh, dân tộc Việt Nam ngày càng văn minh.