Có những tác phẩm văn học bất hủ khi trở thành nhân chứng lịch sử đã gắn liền với bao buồn vui của một dân tộc. “Chạy trận” là một bài thơ như thế.

Năm 1859, thực dân Pháp tấn công thành Gia Định. Trước họa xâm lăng, Nguyễn Đình Chiểu viết bài thơ “Chạy giặc”. Bài thơ được viết theo thể thất ngôn tứ tuyệt, thể hiện nỗi đau của dân tộc, căm hờn lên án tội ác của giặc Pháp, đồng thời bày tỏ lòng căm thù quân xâm lược. thể hiện lòng thương xót với mọi người:

“Chợ tan nghe tiếng súng Tây,

Nếu chúng ta để người da đen phải gánh chịu vấn đề này?”.

Hai câu này diễn tả một tình cảnh bi đát của nước ta lúc bấy giờ. Giặc Pháp nổ súng đánh chiếm thành Gia Định. Thế trận diễn ra như “bàn cờ” với thế cờ bất ngờ: ‘Phút buông tay’. Thành Gia Định thất thủ, Đồng Nai, Bến Nghé rơi vào tay giặc. Câu thơ cất lên như một lời than thở:

“Buổi chợ đã nghe Tây súng,

Một bàn cờ rơi khỏi tầm tay.”

Các từ láy: “vừa nghe tiếng súng Tây”, “phút cụt tay” làm nổi bật thời gian, sự việc diễn ra đột ngột, nhanh chóng và thể hiện nỗi kinh hoàng của nhà thơ và nhân dân khi thành Gia Định bị tàn phá. Giặc Tây nổ súng đánh chiếm. “Một bàn cờ” là một ẩn dụ, một cách nói ước lệ, chỉ một tình thế chiến trường, một tình thế chiến tranh lúc bấy giờ (1859).

Hai câu thực tả cảnh chạy loạn, chạy trốn giặc trong nỗi kinh hoàng của nhân dân. Các từ: “tháo chạy”, “bỏ chạy”, “mất lái” diễn tả cảnh điêu tàn, hoang mang, sợ hãi. Giới tự nhiên là “đàn chim”, hai hình ảnh này nói lên nỗi thống khổ của con người trước thảm họa quê hương bị xâm lăng:

“Ra khỏi nhà, lũ trẻ bỏ chạy,

Mất đi một tổ chim xinh đẹp.”

Phép đảo ngữ đặt vị ngữ lên trước chủ ngữ nhằm nhấn mạnh các từ “bỏ nhà ra đi”, “mất tổ” tạo nên nỗi ám ảnh bi tráng về cảnh dân lành trốn giặc.

Hai câu đối bộc lộ hai cảnh tang tóc, hoang vắng ở Bến Nghé, Đồng Nai. Gần 200 năm trước, Bến Nghé là một nhánh đô thị sầm uất, trên bến dưới thuyền buôn bán tấp nập. Đóng Nai là vựa lúa của miền Nam. Nhưng chỉ trong chốc lát, quân Pháp đã bị bắn giết, đốt phá, cướp bóc rất dã man. Tài sản của dân, của chúng tôi bị chúng cướp sạch, “tan biến”. Nhà cửa, đường phố, làng mạc của đồng bào ta bị quân xâm lược đốt phá.

Khói lửa bốc cao ngút trời, bao trùm cả một vùng rộng lớn “nhuốm màu mây khói”. Nhà thơ tả ít mà gợi nhiều, chỉ với hai hình ảnh rất chọn lọc, đối lập nhau: “tiền tan bọt nước”, “bức tranh ngói muôn màu”. “mây” đủ để diễn tả cảnh tàn phá quân thù, khiến lòng người rất căm phẫn, lên án tội ác của quân xâm lược. Nỗi đau và hận thù đầy thơ:

“Bến Nghé đồng tiền tan hoang,

Tranh ngói Đồng Nai nhuốm mây”.

Tội ác của quân thù không kể xiết! Nhà thơ dường như đã than thở căm giận trước tội ác ghê tởm của quân xâm lược Pháp:

“Cho binh đóng sông Bến Nghé,

người làm nên bốn mặt của đám mây;

Tổ tiên tôi còn ở Đồng Nai,

Ai có thể cứu một phường đỏ?”

(“Văn tế nghĩa sĩ cần Giuộc”)

Sau khi hạ thành Gia Định, giặc Pháp chiếm ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ.

Cả một vùng rộng lớn của đất nước ta chìm trong biển máu. Phan Văn Trị, bạn chí cốt của Nguyễn Đình Chiểu, khi nghe tiếng kèn giặc đã giận dữ viết:

“Kèn thổi năm thứ ba,

Nghe đau cả tai.

Sông Rồng uốn khúc khói mịt mù,

Rỗng phố phùng tang hoa…”

(“Cảm giác”)

Hai kết thúc cảm xúc đang nghẹn ngào bỗng trào lên, diễn tả một tâm trạng đau đớn, khắc khoải. Lo tính mạng và tài sản của đồng bào ta bị giặc Pháp bắn giết dã man. Lo cho vận mệnh đen tối của đất nước. Câu hỏi tu từ thể hiện niềm xót thương nhân dân đau khổ trước họa xâm lăng:

“Hỏi trang dẹp loạn,

Người da đen có nên chịu đựng điều này? ”

“Chạy đuổi giặc” là bài ca yêu nước thể hiện sâu sắc lòng căm thù giặc Pháp và lòng thương dân chống ngoại xâm. Những cảnh mà nhà thơ nghe (tiếng súng Tây), nhìn thấy, cảm nhận (trẻ chạy ríu rít, chim bay, tiền tan bong bóng, tranh ngói nhuốm màu mây) là những chi tiết rất nghệ thuật. hiện thực có giá trị lịch sử sâu sắc. Bài thơ “Chạy giặc” là minh chứng tội ác của giặc Pháp trong buổi đầu chúng xâm lược nước ta.

Ngôn ngữ cô đọng, trang trọng, giàu cảm xúc, đoạn thơ thể hiện tâm hồn trung nghĩa của Nguyễn Đình Chiểu. Qua đó cho thấy sự nhạy cảm chính trị của nhà chí sĩ yêu nước “đâm mấy thằng viết bậy”. Với anh, “thơ là súng và gươm”. (“Đọc thơ Đồ Chiểu” – Lê Anh Xuân).