Nhận xét về cuộc đời và thơ văn của Đồ Chiểu, đồng chí Phạm Văn Đồng viết: “Trên trời có sao sáng khác thường… Mắt ta phải chăm chú mới thấy, càng soi càng sáng” Nguyễn Đình Chiểu, ngôi sao sáng trong văn nghệ nước nhà). Càng suy nghĩ về cuộc đời và thơ văn Nguyễn Đình Chiểu, chúng ta càng cảm nhận sâu sắc hơn bởi “ánh sáng khác thường” từ ngôi sao sáng ấy.

Điều khiến ta thấm thía nhất về cuộc đời Nguyễn Đình Chiểu là đã nêu lên “một tấm gương sáng về nghị lực và đạo đức, đặc biệt là thái độ suốt đời gắn bó, chiến đấu không mệt mỏi”. mệt mỏi vì lẽ phải, vì lợi ích của nhân dân, của đất nước” (Phần SGK Ngữ văn 11). Thơ Nguyễn Đình Chiểu cũng để lại nhiều bài học, nhưng chưa phải là bài thấm thía nhất qua sự nghiệp thơ ca của ông. là: có sự thống nhất cao đẹp giữa lí tưởng sống trong hiện thực và trong thơ ca. Thơ ông cho ta thấy anh bộ đội Nguyễn Đình Chiểu, nhà thơ đẩy đất Gia Định, người thầy. Đồ Chiểu mù và nhà thơ ở Ba Tri là một. Một con người suốt đời đấu tranh không mệt mỏi vì lẽ phải, vì nước vì dân với một khí phách và nghị lực phi thường. Sống trung thực, thẳng thắn, yêu lẽ phải, đứng về sự thật, đấu tranh chống lại những điều bất công, vô nhân đạo… đáng được chúng ta kính trọng, yêu mến. Mù lòa tàn tật mà vẫn giữ được đạo đức, tư cách cao thượng thì càng đáng khâm phục. Giặc Pháp nhảy vào Nam, gươm không địch nổi, ông đánh giặc bằng trí khôn, cùng các thủ lĩnh nghĩa quân như Trương Định, Đốc Bình La lập kế đánh giặc. Sống trong vùng đất giặc chiếm, ông từ chối mọi mua chuộc của giặc, kiên quyết giữ lấy mạng sống đến phút cuối cùng, trong khi biết bao nhiêu người dân làm ngơ trước nỗi nhục của đất nước. nước, cam tâm làm tay sai cho giặc. Phải đặt vào hoàn cảnh đó mới thấy được nhân cách cao cả và tấm lòng ngay thẳng của nhà thơ mù Đồ Chiểu. Trước khi sang Pháp, anh ta đã dùng ngòi bút của mình để “đâm vài người” trên đường phố, vô nhân đạo. Cho đến khi Pháp đến, ông vẫn tiếp tục nêu cao tinh thần đấu tranh đòi chính nghĩa bằng ngòi bút sắc bén của mình, ở Nguyễn Đình Chiểu, văn và người đều như nhau. Anh viết thế nào thì anh sống và hành động thế ấy. Văn, thơ của anh thể hiện rất rõ chân dung tình cảm của anh: một con người luôn đứng về lẽ phải, chống lại cái sai. trước khi người Pháp đến, với tác phẩm Lục Vân Tiên, ông đã thể hiện rõ lý tưởng sống này. kẻ cướp, trừ những người như Vân Tiên, Hớn Minh, Tử Trực… ông cũng ca ngợi, tôn vinh những người thủy chung, trong sáng, nghĩa tình như Kiều Nguyệt Nga. Bất nhân, bất nghĩa như Trịnh Hâm, Bùi Kiệm, Võ Thế Loan.. Yêu ghét ở Đồ Chiểu rạch ròi, phân minh, không lẫn lộn thiện ác, hận thù. và đám nước bây giờ trở nên vô nhân đạo, bất công. Ngòi bút “công lý” của ông chĩa ngay vào những kẻ “Hất hương, độc bàn”. vật”. Lòng căm thù giặc của Đồ Chiểu được thể hiện bằng những lời nói hừng hực khí thế:

“Thấy lốp trắng là muốn ăn gan;

Ngày tôi nhìn thấy ống khói đen kịt, tôi muốn ra ngoài và cắn vào cổ mình.”

(Nhà hảo tâm Cần Giuộc)

Nhưng đối với những tấm gương hy sinh vì nghĩa lớn, ngã xuống vì dân tộc, thơ ông đầy trân trọng và xót thương:

“Làm người trung nghĩa đáng uống bia

Đứng giữa bộn bề

Cơm áo bù nước

Bộ râu của bạn giữ cho tôi nguyên vẹn

Tinh thần hai chữ bồng bềnh sương tuyết

Tinh thần của một ngàn người chiếm được núi”

(Thơ Phan Tòng)

Đặc biệt, trong bài Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, lần đầu tiên trong lịch sử văn học nước ta, Người đã dựng nên một hình tượng nghĩa sĩ nông dân rất chân thực. Những người dân quanh năm “mồ côi làm ăn, lo nghèo”, khi giặc đến bỗng trở thành những anh hùng liệt sĩ:

“Chăm chỉ khua trống khua chiêng, đạp rào xem địch có sao không; sợ Tây bắn đạn nhỏ, đạn to đập cửa xông vào như không”.

(Nhà hảo tâm Cần Giuộc)

Sống trong vòng vây giặc, trước bao âm mưu dụ dỗ của giặc, Đồ Chiểu vẫn nêu cao tinh thần trung nghĩa, ngòi bút của ông vẫn sáng ngời lòng yêu nước:

“Thà mù trước mắt

Tôi thà ngồi nhìn kẻ thù của mình còn hơn.”

(Thủy sản và kỹ thuật y tế)

Cho đến những ngày cuối đời, quê hương, đất nước đã hoàn toàn rơi vào tay quân thù. Từ nỗi đau mất mát, văn thơ Đồ Chiểu vẫn bay bổng với những âm hưởng trong trẻo thể hiện niềm tin vào tương lai của đất nước:

“Khi nào Thánh Hoàng ân sủng chiếu rọi?

Một trận mưa như trút xối xả rửa sạch núi sông.”

(Đung cánh)

Cuộc đời Nguyễn Đình Chiểu là cuộc đời cống hiến cho chính nghĩa. Dù mù lòa, tàn tật, neo người, vất vả nhưng con người tưởng mình phế vật ấy vẫn một lòng tôn thờ chính nghĩa, kiên quyết chống lại những thế lực tàn bạo, vô nhân đạo bằng ngòi bút sắc bén của mình. sáng. Đó là cách anh ấy sống, cách anh ấy viết. Trung thực và thẳng thắn, thơ anh là tâm hồn và tinh thần của anh. Làm sao mà không xúc động và thấm thía trước một cuộc đời, một sự nghiệp văn chương và một nhân cách cao cả như thế!